برابری حقوق و مسئولیت های نابرابر

«بسم الله الرحمن الرحیم»

« برابری آرمانی همیشگی از نسل های گذشته تا به کنون بوده است، برابری همان ارزشی است که بسیاری برای آن ها جان ها داده اند و در پی آن زندان ها رفته اند و زجرهای بسیار کشیده اند، برابری انواع و اقسام بسیاری دارد، برابری جنسیتی، برابری قومی و برابری مذهبی و ...، حال در غرب رویکرد نسبت به برابری، برابری اکثریتی یا برابری در همه عرصه هاست، اما در اسلام اساساً مفهوم برابری لزوماً به معنای ارزش تلقّی نمی گردد و لزوما نیز به معنای عدالت تلقّی نمی گردد؛ بنابراین یکی از مفاهیمی که غرب و اسلام از آن ها برداشت های مختلفی دارند همین بحث برابری است، و البته با تأکید فراوان برابری جنسیتی و برابری مذهبی.

در شرع مقدس اسلام، برابری در بسیاری موارد رعایت شده است، اما برابری یک ارزش مطلق و یک آرمان محسوب نمی گردد، در بسیاری آیات مانند مسائل مربوط به دیه زن و مرد و دیه مومن و کافر و مسائل مربوط به ارث دختر و پسر و مسائل مربوط به قصاص و... برابری صراحتاً نقض می گردد.

حال پرسش بنیادین و چالشی از منظر حقوق بشر غربی و حقوق بشر اسلامی آن است که آیا نقض برابری در همه ی عرصه ها مستلزم بی عدالتی است؟
پاسخ به این پرسش از منظر حقوق عمومی راهگشای بسیاری مسائل و راه حل فهم مفاهیم در ابعاد گوناگون است.

پاسخ حقوق بشر اسلامی، به این پرسش «خیر» و پاسخ حقوق بشر غربی «آری» است.

پیش از شرح دلایل پاسخ هر دو گروه، به یک مطلب مقدماتی اکتفا می کنیم، هر مفهوم بایستی از نگاه معتقدین به یک مفهوم تحلیل و بررسی گردد، همین رویکرد و چنین راهکاری به تعمیق فهم از یک مفهوم کمک ومساعدت دوچندان می نماید.
مفاهیمی مانند دموکراسی یا مردم سالاری، مفاهیمی مانند برابری و آزادی و مفاهیم بسیاری در فضای همان معتقدین به یک گرایش یا پارادایم(الگو واره) بایستی تبیین و تفهیم گردد.

چه مفهوم آزادی در غرب به معنای جواز ازدواج همجنس بازان و ... است و چه مفهوم برابری مذهبی در غرب به معنای جواز گرایش به شیطان پرستی و بت پرستی است و چه مفهوم دموکراسی به معنای تأمین رفاه دنیوی و توجه به رأی اکثریت فارغ از ارزش هاست.

بنابراین مفهوم اسلامی آزادی و دموکراسی دینی و برابری، الزاماتی غیر از آن چه که در مفهوم غربی آن ها وجود دارد در بردارند و چنین مفاهیمی نمی توانند یکسان پنداشته شوند.

در اسلام یک شخص مسلمان و غیر مسلمان با یکدیگر برابر نیستند، زیرا اولاً معیار انسان ها بر اساس اعتقاد آن ها سنجیده می شود و ثانیاً دین اسلام به عنوان دین حق تلقّی می گردد. بنابراین شخص مسلمان از حقوقی بیش از سایر ادیان برخوردار است.

پیرامون برابری جنسیتی،نیز در اسلام میان زن و مرد برابری وجود ندارد، البته در بسیاری موارد برابری وجود دارد، اما همان مواردی که برابری وجود ندارد بسیار محل بحث هستند، در اسلام زن و مرد به جهت تفاوت هایشان در برخورداری از حقوق و مسئولیت ها مساوی نیستند.

اما در غرب، برابری یک ارزش مطلق و محض محسوب می گردد و زن و مرد از حقوق مساوی و در نتیجه مسئولیت های مساوی برخوردار هستند و چنین برابری شاید از نظر عقلی معقول نیز به نظر آید.

اما در اسلام برخی امور تعبّدی و برخی امور تعبّدی هستند هرچند که دلایل تأییدکننده عقلی نیز وجود داشته یاشند، به عنوان نمونه این که نماز صبح دو رکعت است و چرایی این امر، بایستی پاسخ داد چون پروردگار مقرر فرموده است، حال شاید بتوان گفت که به جهت سحرخیز بودن انسان و یا به جهت امواج مثبت در هنگام سحر که علم آن را اثبات نموده و یا برای کم بودن تعداد رکعات آن نیز می توان گفت چون برخواستن انسان در هنگام سحر دشوار است، اندک بودن تسهیلی است بر بندگان که امری عقلایی است، اما بایستی دقت نمود که همگی این موارد مویّدات حکم شارع مقدس هستند و نه دلیل عقلی وقطعی آن ها.

حال این مثال را زدیم تا بیان کنیم که مسأله برابری دینی و برابری جنسیتی مسائلی تعبّدی هستند و نه تعقّلی آن هم به عقل بشر ممکن الخطا و نه جایز الخطا که تعبیری عرفی و غلطی مصطلح است.

شاید طرفداران رویکرد برابری مطلق بگویند آیا به نظر تو مسلمان بهتر نیست که زن و مرد برابر شوند و من نیز پاسخ بگویم: آری!!! 
اما آن چه در اسلام است برابری است و وقتی اشخاص پیرو یک مکتب و دین هستند بایستی همگی ابعاد آن ملتزم باشند در غیر اینصورت اگر من بگویم مسلمان هستم اما حجاب همسرم را مهم نمی دانم و نماز را هم که خوب قلب انسان بایست پاک باشد، مسائل ارث و ... هم که ظلم است اگر برادرم دو برابر من ارث ببرد و معصومیت امامان و ... هم نیز راجع به آن ها تشکیک دارم، ان وقت دیگر به نظر شما چه چیزی از آن مکتب خواهد ماند؟

انسان وقتی در یک انجمن علمی و ادبی و یا حتی یک حزب سیاسی عضو شود، اگر بگوید من عضو هستم، اما جلسات را نمی آیم، فعالیت و ... ام که به آن باور ندارم و به همین ترتیب همه اهداف و ... را زیر سوال ببرد به نظر شما رئیس انجمن و حزب و ... او را خواهند پذیرفت؟ بسیار دور از ذهن است.

بنابراین این که آیا بهتر نبود اسلام هم در همه زمینه ها برابری را رعایت می نمود و تفاوتی بین زن و مرد نمی گذاشت یک پاسخ عقلی است و آن چیز که در مکتب اسلام وجود دارد یک امر نقلی و تعبّدی است.
مضافاً ان که در اسلام زن و مرد مسئولیت های برابر نیز ندارند، در غرب زن و مرد دارای مسئولیت های برابر هستند، اما در نظام اسلامی و مثلاً در جامعه خود ما، مردان مسئولیت بیشتری دارند که انصافاً کم مسئولیت هایی نیستند مسئولیت امرار معاش خانواده و نفقه و مهریه و بسیاری تکالیف دیگر که بر دوش مردان است، حال با توجه به این مسئولیت های بیشتر آیا نمی توان حقوقی بیشتر برای آن ها قائل گردید؟

به علاوه از منظر اسلام اصلا طبیعت زن این نیست که به کارهای سخت و دشوار مشغول شود و از بعد اقتصادی در خانواده مسئولیت داشته باشد تا حقوق برابری وجود داشته باشد، چه آن که اسلام نقش زن را در تربیت فرزندان نیک قرار داده است که البته این امر نافی فعالیت اقتصادی و حضور در اجتماع برای زنان نمی باشد، بلکه صرفاً تکلیفی وجود ندارد، اما مانعی نیز در کار نیست.

بنابراین به عنوان نتیجه بایستی گفت که نمی توان ندای برابری ردر حقوق را سر داد مادامی که در خانواده اسلامی مسئولیت ها برابر نیستند، به تعبیری رساتر حقوق برابر در برابر مسئولیت برابر خواهد بود، و چون مسئولیت ها مساوی نیستند هر ذهن عقل گرایی تأیید می کند که نابرابری لزوماً به معنی بی عدالتی نیست و هنگامی که مسئولیت ها مختلف هستند عقل گرایانه آن خواهد بود که در حقوق نیز تفاوت وجود داشته باشد.

محمد مهاجری - پژوهشگر و دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه شهید بهشتی